Τι είναι η "Δημιουργική γραφή" ("Creative writing"); Μέρος 3ο

Ο όρος "Δημιουργική γραφή" αποτελεί μετάφραση του αγγλικού όρου "creative writing". Πρόκειται δηλαδή για ξενόφερτο όρο, με όσες δυσκολίες συνεπάγεται αυτό στην αποσαφήνισή του. Ακόμη και για τον αγγλικό όρο υπάρχουν πολλοί και διάφοροι ορισμοί στη διεθνή βιβλιογραφία, γεγονός που δυσκολεύει την προσπάθειά μας να καταλήξουμε σε έναν πλήρη και έγκυρο ορισμό του ελληνικού όρου. Η δυσκολία γίνεται ακόμη μεγαλύτερη αν σκεφτούμε ότι στην πραγματικότητα κάθε φορά που ένας άνθρωπος γράφει κάποιο κείμενο, όποιο κι αν είναι αυτό, γίνεται δημιουργός. Η λευκή σελίδα γεμίζει με λέξεις και νοήματα που λίγο πριν δεν υπήρχαν, κι αυτό είναι από μόνο του κάτι δημιουργικό. Κάθε είδους γραφή, λοιπόν, δεν μπορεί παρά να είναι δημιουργική, όπως έλεγε και ο Μίμης Σουλιώτης (βλ. πρώτο μέρος).

Ποιο είναι επομένως το κριτήριο που κατατάσσει ένα κείμενο στην κατηγορία "Δημιουργική γραφή"; Θα αναζητήσουμε το κριτήριο αυτό στα δύο μέρη του όρου "Δημιουργική γραφή". Καταρχάς το ότι με το δεύτερο μέρος του όρου, "γραφή", εννοούμε τον "κείμενο λόγο" είναι απολύτως ξεκάθαρο και σαφές. Η δυσκολία να προσδιορίσουμε το κριτήριο (ή τα κριτήρια) κατάταξης ενός κειμένου στη συγκεκριμένη κατηγορία προκύπτει από το δεύτερο μέρος: το πολυσήμαντο επίθετο "δημιουργική". Στο δεύτερο μέρος του τριμερούς μας αφιερώματος στη "Δημιουργική Γραφή" ο Ουμπέρτο Έκο κατέδειξε τη δυσκολία αυτή με μία σωρεία προβληματισμών, δίνοντας τελικά τη δική του (εμπειρική) απάντηση στο θέμα.

Σ' αυτό το τρίτο και τελευταίο μέρος, θα "τολμήσω": 1. να δώσω έναν δικό μου ορισμό της "Δημιουργικής γραφής" και 2. να προσδιορίσω τα κριτήρια κατάταξης ενός κειμένου στην κατηγορία αυτή. Προσωπικά θεωρώ ότι ως "Δημιουργική γραφή" μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τον γραπτό αφηγηματικό λόγο ο οποίος δημιουργεί (εκ του μηδενός) στο χαρτί μία πραγματικότητα που οφείλεται εξολοκλήρου στο δημιουργικό νου ενός ανθρώπου, του συγγραφέα, και η οποία χωρίς αυτόν (τον δημιουργικό νου) δεν θα υπήρχε, ούτε και θα την γνωρίζαμε αν δεν μας την αφηγούνταν ο συγγραφέας. Πρωταρχικό ρόλο στη "Δημιουργική γραφή" παίζουν, δηλαδή, δύο στοιχεία: 
1. Η δύναμη της φαντασίας του συγγραφέα, η επινοητικότητά του. Εδώ εντάσσονται όχι μόνο αυτό που ονομάζουμε "έμπνευση", αλλά και η πρωτοτυπία της δημιουργίας του και η μυθοπλαστική του ικανότητα.
2. Η αφηγηματική του δεινότητα. Εδώ ανήκουν η ανάπτυξη των χαρακτήρων, η ενσωμάτωση των μονολόγων ή των διαλόγων, η χρήση των λεγόμενων "καλολογικών στοιχείων" και των σχημάτων λόγου (κοσμητικών επιθέτων, μεταφορών, παρομοιώσεων κτλ.), όπως και η χρήση εικόνων, συμβόλων, αλληγοριών ή όποιου άλλου αφηγηματικού στοιχείου μορφοποιεί τη δημιουργική σκέψη του συγγραφέα - όλα αυτά δηλαδή που εντάσσονται στις αφηγηματικές τεχνικές της Δημιουργικής Γραφής και που επιδρούν κατεξοχήν στο αισθητικό αποτέλεσμα του κειμένου.
Τα δυο αυτά στοιχεία αποτελούν τα κριτήρια κατάταξης ενός κειμένου στην κατηγορία της "Δημιουργικής γραφής". Κι αυτό γιατί αυτά είναι που καταφέρνουν να κάνουν πραγματικό έναν μη πραγματικό κόσμο και που δίνουν (χάρτινη) σάρκα και (χάρτινα) οστά σε μία επινοημένη πραγματικότητα. Μάλιστα μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ένα επιπρόσθετο κριτήριο για να διακρίνουμε αν ένα κείμενο μπορεί να ενταχθεί ή όχι στην κατηγορία της "Δημιουργικής γραφής" είναι η αισθητική αξία του κειμένου. Βέβαια, το κριτήριο αυτό δεν επαρκεί από μόνο του και γι' αυτό έχει ρόλο καθαρά συμπληρωματικό των δύο παραπάνω βασικών κριτηρίων: της επινοητικότητας και της αφηγηματικής δεινότητας. Και δεν επαρκεί γιατί υπάρχουν κείμενα υψηλής αισθητικής αξίας που δεν ανήκουν στη "Δημιουργική γραφή" (φιλοσοφικά, θεολογικά, ιστορικά κ.α.).

Γίνεται εύκολα αντιληπτό από τα παραπάνω ότι όταν κάνουμε λόγο για "Δημιουργική γραφή" αναφερόμαστε πρωτίστως σε μία ανθρώπινη τέχνη και στις επιμέρους τεχνικές της: στη λογοτεχνία. Επομένως ο όρος "Δημιουργική γραφή" θα μπορούσε στις περισσότερες περιπτώσεις να αντικατασταθεί από τον όρο "λογοτεχνική γραφή", αλλά όχι πάντα. Στη Δημιουργική γραφή εντάσσονται και κείμενα που δεν έχουν αυστηρά λογοτεχνική υπόσταση, όπως για παράδειγμα τα (κινηματογραφικά ή τηλεοπτικά) σενάρια και τα θεατρικά, ή τα διαφημιστικά και τα στιχουργικά κείμενα. Επίσης τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί μία νέα κατηγορία "κειμένων", τα λεγόμενα "πολυτροπικά" ή "multimοdal κείμενα" που συνδυάζουν πολλούς και διαφορετικούς τρόπους αφήγησης, οπτικούς και ηχητικούς. Και τα κείμενα αυτά έχουν όλα τα χαρακτηριστικά που αναφέραμε για να μπορούμε να τα εντάξουμε στη Δημιουργική γραφή.

Τελειώνοντας το αφιέρωμα αυτό οφείλω να απαντήσω στα ερωτήματα που είχα θέσει στο πρώτο μέρος -αν και ελπίζω ότι είναι ξεκάθαρες πια οι απαντήσεις τους: Όχι, δεν μπορούμε να εντάξουμε τα βιβλία ιστορίας, φιλοσοφίας και Θεολογίας στη "Δημιουργική γραφή" κι αυτό γιατί το περιεχόμενό τους είναι ανεξάρτητο από τη δύναμη της φαντασίας του συγγραφέα ή τη μυθοπλαστική και αφηγηματική του ικανότητα, και η πρωτοτυπία εδώ δεν είναι το ζητούμενο. Η πραγματικότητα δηλαδή στην οποία αναφέρονται τα ιστορικά, φιλοσοφικά και Θεολογικά κείμενα δεν είναι επινοημένη, αλλά υπάρχει ανεξάρτητα από το δημιουργικό νου κάποιου συγγραφέα και από το αν αυτή γίνει αντικείμενο αφήγησης ή όχι. Για παράδειγμα είτε γράψει κάποιος ένα βιβλίο ιστορίας για τα θύματα της Μικρασιατικής καταστροφής, είτε όχι, η Μικρασιατική καταστροφή είναι μία σκληρή πραγματικότητα που είναι υπαρκτή ανεξάρτητα από την καταγραφή της, και ανεξάρτητα από το πόσο μεγάλη φαντασία ή αφηγηματική δεινότητα διαθέτει ο συγγραφέας που την αφηγείται. Τέλος τα Ευαγγέλια, ή οι Πράξεις των Αποστόλων, επίσης δεν μπορούν να ενταχθούν στη "Δημιουργική γραφή" (παρά την αναμφίβολη αισθητική τους αξία και την προσομοίωσή τους σε λογοτεχνικά κείμενα), γιατί καταγράφουν την πραγματική ιστορική παρουσία του Υιού του Θεού στη γη και τη διάδοση του χαρούμενου μηνύματος της Ανάστασής Του και της σωτηρίας του κόσμου. Ισχύουν επομένως όσα και για τα ιστορικά βιβλία, κι ας αποτελούν τα Ευαγγέλια ένα μοναδικό και τελείως διαφορετικό φιλολογικό είδος από αυτά.

To ίδιο ισχύει, βέβαια, και για τα δημοσιογραφικά κείμενα, τις βιογραφίες, τις επιστολές και τα ημερολόγια. Στα κείμενα αυτά η φαντασία δεν παίζει σημαντικό ρόλο, αφού όλα καταγράφουν την καθημερινή πραγματικότητα ενός ή περισσότερων ανθρώπων, άρα δεν μπορούν να χαρακτηριστούν "Δημιουργική γραφή". Όμως εδώ υπάρχει μια ιδιαιτερότητα: δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ούτε "Ακαδημαϊκή", ή "Επιστημονική", ή "Τεχνική" γραφή, αφού προφανώς και δεν είναι τέτοια η γραφή τους. Τα κείμενα αυτά τα κατατάσσουμε σε μία ξεχωριστή κατηγορία βιβλίων, στην κατηγορία "μη μυθιστορηματικής γραφής", ή "Non fiction" όπως είναι η αγγλική της ορολογία.

Θα κλείσω κάνοντας ειδική μνεία στην ποίηση, που αποτελεί μία ξεχωριστή περίπτωση "Δημιουργικής γραφής". Εδώ μπορεί να μην είναι απαραίτητη η μυθοπλαστική ικανότητα, όμως είναι απαραίτητα όλα τα υπόλοιπα: η δύναμη της φαντασίας, η πρωτοτυπία και η έμπνευση, η αφηγηματική δεινότητα -που στην ποίηση μπορεί να μετέρχεται διαφορετικές τεχνικές απ' ότι στην πεζογραφία, αλλά δεν απουσιάζει-, και περισσότερο από οπουδήποτε αλλού η αισθητική αξία του κειμένου, το αισθητικό του αποτέλεσμα. Γι' αυτό και η ποίηση αποτελεί για πολλούς την κορωνίδα της "Δημιουργικής γραφής".